Ανατολικά της πόλεως των Ιωαννίνων και σε απόσταση 30 περίπου χιλιομέτρων , βρίσκεται σκαρφαλωμένο επάνω στις πλαγιές της Πίνδου ένα από τα ωραιότερα και γραφικότερα χωριά της Πατρίδας μας , το Βαθύπεδο ' παλαιό Προσβάλα . Το υψόμετρο του που είναι γύρω στα χίλια μέτρα , τα τρεχούμενα και κρυστάλλινα νερά του , ο καθαρός του αέρας , τα γλυκά κελαϊδίσματα των πουλιών του , οι γραφικοί καταρράκτες του , καθώς επίσης και τα πλακώστρωτα σοκάκια του, που όλα εκτός απ ΄ το κέντρο του σε οδηγούν σε κάποιο καραούλι , το κάνουν ιδανικό για παραθερισμό .
Αυτό το χωριό λοιπόν , άρχισε να πρωτοκατοικείται και να χτίζεται γύρω στο 1750 μ.Χ. από αποίκους επί το πλείστον κτηνοτρόφους που ήλθαν εδώ από την γειτονική κωμόπολη, Συρράκο. Με την πάροδο του χρόνου , βέβαια , προστέθηκαν και άλλοι , οι περισσότεροι Βλάχοι , που ήλθαν και εγκαταστάθηκαν με την ιδιότητα του γαμπρού . Σύμφωνα με τα στοιχεία και με τις προσωπικές μαρτυρίες που υπάρχουν , τα οποία είναι αρκετά και χειροπιαστά , τα πρώτα σπίτια ( καλύβες ) οι πρώτοι κάτοικοι του , τα έφτιαξαν τριγύρω και ένα στο κάτω μέρος του . Κατά προσέγγιση , μπορούμε να πούμε , ότι ήταν τρεις με τέσσερις οικογένειες . Παίρνοντας σαν βάση τα ονόματα παιδιού , πατέρα, παππού κλπ. και ξέροντας το όνομα του πρώτου κατοίκου , μπορούμε να υπολογίσουμε με σιγουριά ότι οι γενιές που γεννήθηκαν ή που κατάγονται απ΄ το Βαθύπεδο είναι γύρω στις έξι με οκτώ , ανάλογα . Ο ποιητής των ελληνικών βουνών και τραγουδιστής της στάνης , Κώστας Κρυστάλλης , που η πατρίδα του είναι το Συρράκο , στη μελέτη του : “ Οι Βλάχοι της Πίνδου “ και στο κεφάλαιο “ Μαλακάσι “ αναφέρει : << Ο πληθυσμός του Συρράκου είχεν επαυξηθεί επί τοσούτον ώστε εκτός της Προσβάλαν σταλείσης αποικίας ηναγκάσθησαν πολυάριθμοι οικογένειαι , να εγκαταλείψωσι κατά διάφορους εποχάς την πατρίδα τους και να ασπασθώσι ως επί τον πλείστον τον πλάνητα βίον των Σαρακατσαναίων ... >> .
Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η πρώτη και παλαιοτέρα των ονομασία του Βαθυπέδου ήταν Προυσβάλα. Η λέξη προσβάλα, είναι σύνθετη και αποτελείται από την ελληνική λέξη, προς και την βλάχικη ,βάλια, που σημαίνει λάκκος ή χείμαρρος . Βέβαια είναι λογικό με το πέρασμα του χρόνου , να αφαιρέθηκε κατ΄ανάγκην , για ευκολία της γλώσσας το γράμμα (ι) και να πάρει την μορφή που προανέφερα . Το πιθανότερο είναι να πήρε αυτήν την μορφή από την ιδιομορφία του να είναι δηλαδή , προς τον λάκκο ή χείμαρρο και μάλιστα από τις δύο πλευρές . Παρόμοια είναι και η σημερινή λέξη , βαθύπεδο, που σημαίνει στο βάθος πεδιάδα . Και εδώ παρατηρούμε ότι στο νότιο μέρος του και στο βάθος , είναι μια μικρή πεδιάδα με την ονομασία ΄΄καναβίστρι΄΄ . Κάτω λοιπόν από αυτή τη μικρή πεδιάδα , γίνεται και η συνάντηση των δύο χειμάρρων, οι οποίοι λόγου γκρεμού σχηματίζονται οι δύο καταρράκτες μας .
Το Βαθύπεδο , αν και μικρό , στην περίοδο της Τουρκοκρατίας , έδωσε και αυτό τις μάχιμες δυνάμεις του για την απελευθέρωση . Ο Κώστας Κρυστάλλης έγραψε γι΄αυτό το ιστορικό γεγονός << Ο Κωλέττης για να φέρει εις πέρας την επανάσταση του Συρράκου και των Καλαρρυτών και για να απασχολήσει τα Οθωμανικά στρατεύματα που ήταν έτοιμα να εισβάλλουν εις την δυτικήν Ελλάδα και να καταπνίξουν την εκραγείσα επανάστασιν ,συγκέντρωσε όλας τας μαχίμους δυνάμειςτων προσελθούντων συμμάχων βαλτινών και των πέριξ χωρίων Ματσούκι, Προσβάλας, Παλαιοχωρίου, Κράψη και Γοτίστης αποστείλας τα γυναικόπαιδα εις το όρος Φριγγουράσα, άνωθεν του Συρράκου >> .
Ο κύριος δρόμος που συνδέει το Βαθύπεδο με την γειτονική κοινότητα Ανατολική και κατά προέκταση με τα Γιάννινα, άρχισε να κατασκευάζεται το 1956. με κύριο δημιουργό και εργολάβο , Βαθυπεδιώτη , που εργάστηκε σκληρά και με μεγάλο κίνδυνο , μαζί με το συνεργείο του, με τα πενιχρά μέσα που τότε διέθετε. Έκτοτε εργάσθηκαν και άλλοι εργολάβοι με σκοπό μόνο τη διαπλάτυνσή του . Σήμερα αν και πέρασαν 30 και πλέον χρόνια , ακόμη παραμένει επικίνδυνος . Στην άγρια φύση του , καθώς και στα τεράστια έξοδα που απαιτούντο, ίσως να οφείλεται η τόση καθυστέρηση του .
Στο κέντρο του χωριού ( Μεσοχώρι ) όπως το έλεγαν πιο παλιά και δίπλα απ΄την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής , βρίσκεται το δημοτικό μας σχολείο . Χτίστηκε το 1952 και λειτούργησε μέχρι το 1973. 'Έκτοτε ήλθε η ερήμωση . Στην ίδια θέση , υπήρξε άλλο σχολείο που είχε αρχίσει να λειτουργεί τουλάχιστον επίσημα , από το 1892, περίπου, με χρήματα που ευδόκησε να χορηγήσει εις εκμίσθωση διδασκάλου ο φιλολογικός σύλλογος Παρνασσός .
Στην κάτω πλευρά βρίσκεται η άλλη εκκλησία μας που είναι αφιερωμένη στη χάρη της μητρός Χριστού , Παναγίας . Ήταν και θα είναι η ελπίδα , το στήριγμα και η παρηγοριά των εκάστοτε κατοίκων της . Τη σημερινή εποχή, ειδικά το χειμώνα κανείς δεν ακούει το γλυκό ήχο της καμπάνας της, κανείς δεν ανάβει τα καντήλια της , κανείς δεν μετατρέπει το κρασί σε αίμα, μέσα στο Άγιο Δισκοπότηρο της .
Μέσα και ολόγυρα, ερημιά και απελπισία . Και όμως, όπως μετά το θάνατο έρχεται η ανάσταση έτσι και εδώ μετά την απελπισία, η παρηγοριά, μετά την ερημιά , η ζωή . Πλήθος κόσμου έρχεται κάθε Δεκαπενταύγουστο , στη χάρη της . Γεμίζει αυτή , γεμίζουν οι δρόμοι, γεμίζουν τα σπίτια έστω και για λίγες μέρες . Απλώς για να θυμίζουν στους αιώνες πως εδώ και κάποτε υπήρξε ζωή .
Είναι τόσο μεγάλη η αγάπη των Βαθυπεδιωτών για την γενέτειρά τους που τη βοηθούν με πολλούς τρόπους μέσα από τους τρεις συλλόγους που έκαναν. Αυτοί είναι των Αθηνών , των Ιωαννίνων και της Άρτας . Οι σύλλογοι αυτοί σκοπό έχουν εκτός την οικονομική ενίσχυση, να κρατούν τα ήθη και έθιμα, καθώς επίσης και τις παραδώσεις μας .
Οι ασχολίες των Βαθυπεδιωτών από τα παλιά χρόνια ήταν γεωργία, κτηνοτροφία, υφαντική, ραπτική κλπ. αρκετοί όμως ξενιτεύονταν αναζητώντας την τύχη τους αλλού. Ακόμη υπάρχουν τα αλώνια που αλώνιζαν το σιτάρι , τα ερείπια του νερόμυλου, όπου άλεθαν, τα μαντάνια και άλλα. Μετά το 1960 στράφηκαν με επιτυχία και σε άλλα επαγγέλματα. Από τους κτηνοτρόφους ελάχιστοι είναι αυτοί που έρχονται τώρα το καλοκαίρι εδώ, στα βουνά, με τα γιδοπρόβατα τους . Αυτοί νιώθοντας την ερημιά των βουνών, γλυκαίνουν τον πόνο τους παίρνοντας κάνα σκοπό με την συνοδεία των κουδουνιών που χτυπούν ολόγυρά τους. Η ζωή των βοσκών είναι χιλιοτραγουδισμένη . Τραγούδια του σκάρου, τραγούδια της βοσκής, τραγούδια του ερχομού τους στα βουνά, τραγούδια της στρούγκας κ.λπ.
Τέλος θα ήθελα να σημειώσω δύο λόγια για την καταγωγή μας πριν έλθουμε από το Συρράκο και για την Κουτσοβλάχικη γλώσσα μας . Για την καταγωγή μας, αν ψάξουμε την ιστορία και παρατηρήσουμε τα ήθη, τα έθιμα μας, τις παραδόσεις μας, τις ιδιοτροπίες μας και τα χαρίσματα μας , θα καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι κατοικούσαμε απ΄τα πανάρχαια χρόνια στη ραχοκοκαλιά της Πίνδου όπως και άλλοι Βλάχοι και ποτέ μα ποτέ δεν ήρθαμε σε σύγκρουση με τους υπόλοιπους Έλληνες και επομένως είμαστε όπως ακριβώς και οι άλλοι Έλληνες .
Είναι γεγονός ότι είμαστε Βλάχοι. Αλλά με την σωστή έννοια του όρου Βλάχος, σημαίνει φάρα, σημαίνει νταμάρι σημαίνει ράτσα. Όπως είναι φάρα οι Καραγκούνηδες , οι Σαρακατσαναίοι , οι Αρβανίτες κ.λπ.
Όσο για την βλάχικη γλώσσα είναι άγνωστο πως διαδόθηκε, είναι όμως πιθανό να ήρθε από εκεί που ήλθαν οι πρώτοι κάτοικοι της πατρίδας μας. Αν και η ξένη προπαγάνδα προσπαθεί με κάθε μέσο τους Βλάχους να τους δώσει άλλη ταυτότητα δεν μπόρεσε στο παρελθόν, ούτε θα μπορέσει στο μέλλον να τα καταφέρει, διότι η ελληνική συνείδηση των Βλάχων είναι γνωστή .
Θα μεταφράσω μόνο τρεις βλάχικες λέξεις στα ελληνικά και ο καθένας ας βγάλει το συμπέρασμα του . Πρώτον τη λέξη (Αρμούν) , που σημαίνει Βλάχος, δεύτερον τη λέξη (Αρμνέστι) που σημαίνει βλάχικα και τρίτον τη λέξη (Αγκρισιέστι) που σημαίνει ελληνικά .
Τώρα αν πάρουμε τις τρεις αυτές λέξεις και ψάξουμε καλά τη βλάχικη γλώσσα, θα παρατηρήσουμε ότι έχουν διαφορετικές ερμηνείες που μας δίνουν τελείως διαφορετικές εικόνες. π.χ. η πρώτη λέξη Αρμούν σημαίνει μένω ή είναι καθυστερημένος ή κατοικών, η δεύτερη σημαίνει μένουμε και άλλες παρόμοιες και η τρίτη Αγκρισιέστι που σημαίνει ξεχασμένα ή ξεχνάς.
ΧΡΗΣΤΟΣ Β. ΚΑΡΑΛΗΣ
Σημειώσεις :
Ο Κρυστάλλης αναφέρει στα κείμενα του , τουλάχιστον σε έξι (6) περιπτώσεις την λέξη Προσβάλα
Σε προικοσύμφωνο Βαθυπεδιωτών του 1913 αναφέρεται η λέξη Προσβάλα
Ο κύριος δημιουργός και εργολάβος του δρόμου της Πλάκας ήταν ο Φώτης Καράλης
Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Πανηπειρωτική τον Αύγουστο του 1994
